Филология: қазақ филологиясы
Сабақтың коды Курс аты Сынып Академиялық кредит Cағат Апталық сабақ сағаттары (лекция) Апталық сабақ сағаттары (практика) Апталық сабақ сағаттары (зертханалық)
ChKDBCS 3218 Қазіргі қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисі Үшінші курс 3 90 1 2 0
Пәннің сипаттамасы
Қазақ тілі
ф.ғ.к., доцент Н.Д.Кошанова

Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі жөніндегі түсінікті қалыптастыру, аталған мәселе бойынша алынған теориялық білімдерді тереңдету. Синтаксис тіл жүйесінің жоғарғы деңгейі ретінде, синтаксистік байланыстар, синтаксистік қатынастар, байланыс, бағындыру, синтаксема, валенттік, сөз тіркесі, грамматикалық мағынасы, бағынышты байланыс, күшті және әлсіз байланыс, предикативтік, сөйлемнің семантикалық мағынасы, модальдік категориясы, т.б. туралы ұғым қалыптастыру. Қазіргі қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисі «Қазіргі қазақ тілі» (фонетика, лексика, сөзжасам, морфология) курсының жалғасы, сол курстың бір бөлімі. Синтаксистің өзіндік объектілері, тіпті қазіргі көзқарастар бойынша синтаксистегі сабақтастық мәселесі сөз тіркесі мен жай сөйлем түрлері жаңалықтармен қарастырылады

Қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлем синтаксисі

Қазіргі қазақ тілінің ғылыми сөзжасамы

1. Топпен жұмыс әдісі.
2. тілдік талдау әдісі.
3. сын тұрғысынан ойлау әдісі.
4. миға шабуыл әдісі әдісі.
5. құрылымдық талдау әдісі 
6. дамыта оқыту әдісі 

1- қазіргі қазақ тілінің синтаксисі пәнінің теориясын біледі;
2- қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлем синтаксисі пәнінен алған білімі мен дағдыларын тәжірибе жүзінде қолданады;
3ғылыми ақпаратты сұрыптай алады; қазіргі қазақ тілі синтаксисі ғылымы бойынша өзінің көзқарасын идеяларға жүгіну негізінде дәлелдейді;
4Өзінің зияткерлік дамуы, мәдени дамуы, кәсіби құзыреттілігі, денсаулығы, адамгершілік және физикалық өзін-өзі жетілдіру үшін таным, жаттығу және өзін-өзі бақылау әдістері мен құралдарын пайдаланады;
5Білім беру үдерісін жоспарлай алады және оны жүзеге асыруда білім берудің әдіснамасы мен негізгі теорияларын қолдана алады;
6Кәсібінің әлеуметтік маңызы мен мәнін түсінеді.
7қазіргі қазақ тілінің теориялық негіздерін, оның жалпы ғылымдар жүйесіндегі орнын анықтай алады.
Haftalık KonuБағалау әдісі
1Синтаксисі пәні, ол туралы түсінік. 1. Синтаксис терминінің мағынасы. Синтаксис пәнінің объектісі, мазмұны. 2. Синтаксистік тұлғалар, олардың түрлері: коммуникативтік граммати калық дербес синтаксистік тұлғалар, құрылымдық элемент ретінде грамм-қ дербестігі жоқ синтаксистік тұлғалар 3.Синтаксистің қазіргі зерттелу бағыт тары мен оның объектілері: сөз тірке сі, сөйлем, күрделенген сөйлемдер, синтаксистік тұтастықАуызша
2Сөз тіркесі. Сөз тіркесінің номинативті немесе грамматикалық мәні туралы 1. Сөз тіркесі туралы түсінік, анықтамасы. Сөздердің тек грамматикалық мағына тудыратын сөз тіркестері 2. Еркін тіркестер, тұрақты тіркестер, түйдекті тіркестер, шектеулі тіркестер, олардың бір-бірінен айырмашылығы, жасалу жолдары, сөз тіркесі синтаксисіне қатысы 3. Салаласа, сабақтаса байланысқан сөз тіркестері. 4. Сөз тіркесін құруға қатысатын амалдар. Сөз тіркестерінің байланысу сипатыАуызша
3Сөз тіркесінің сыңарлары, байланысу формалары. Әрбір байланысу формаларының қалыптасуы. 2 Зат есімді сөз тіркестері, олардың құрылуындағы ерекшеліктер 3. Сын есімді сөз тіркестерінің құрылуыСөздік
4Етістікті сөз тіркестерінің құрылу ерекшелігі 1 Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері 2 Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері 3 Сөз тіркестерінің коммуникативті мақсаттарға қызмет ету жағдайларыАуызша
5Тұрлаулы сөйлем мүшелері. Бастауыш пен баяндауыштың арасындағы қатынас – предикативтілік туралы, олардың құрылымындағы белсенділігі 1 Бастауыш мүше, оның формасы, жасалуы, түрлері: дара, күрделі, үйірлі бастауыштар. 2 Баяндауыш, оның формасы, жасалуы, түрлері: дара, күрделі, үйірлі баяндауыштар. 3 бастауыш пен баяндауыштың қиысуы. Зат есім, жоқ, бар сөздері баяндауыш болып қатысқан сөйлемдердің құрылымдық ерекшелігі. Баяндауыш мүшеге балама ретінде жұмсалатын предикативтік құрылымдарАуызша
6Тұрлаусыз мүшелер Айқындауыш және бірыңғай мүше. Олардың формасы, жасалуы, түрлері 1 Пысықтауыш, оның формасы, жасалуы, түрлері 2 Толықтауыш, оның формасы, жасалуы, түрлері 3 Анықтауыш, оның формасы, жасалуы, түрлері 4 Айқындауыш мүше, оның формасы, жасалуы, түрлері. 5 Сөйлем мүшелерінің коммуникативті мақсаттары. Бірыңғай мүшелер, бірыңғай мүшелерді байланыстыратын амалдарСөздік
7Авторлық тақырып: Қазақ тіліндегі тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері. Тұрақты тіркесті бастауыш, тұлғалық сипаты Тұрақты тіркесті баяндауыштар Тұрақты тіркесті толықтауыш Тұрақты тіркесті анықтауыштар Тұрақты тіркесті пысықтауыштарСөздік
8Жай сөйлем, жай сөйлемнің грамматикалық сипаты, анықтамасы, жай сөйлемге тән семантика. 1 Сөйлемнің логика-грамматикалық түрлері 2 Жай сөйлемнің грамматикалық формаларын тану принципіАуызша
9Сөйлемнің мағыналық түрлері. Екі негізді сөйлемдер. Сөйлемдер жүйесінде олардың алатын орны 1 Болымсыз сөйлемдер, олардың құрылуы. 2 Биноминативті сөйлемдерАуызша
10Бір негізді сөйлемдер. 1 Атаулы сөйлемдер, олардың жаса луы, түрлері, жұмсалу ерекшеліктері 2 Сөйлемдердің жақты, жақсыз түрлері 3 Жақсыз сөйлемдердің жасалуы, жұмсалуыСөздік
11Сөйлемдердің айтылу мақсатына сай түрлері: хабарлы сөйлем, оның грамматикалық сипаты. Сұраулы сөйлемдердің грамматикалық сипаты, сұраулы сөйлем жасаудағы интонацияның ролі. Сұраулы сөйлемдердің қызметіне сай түрлері. Сұраулы сөйлемдердің мағынасына сай түрлері: ашық сұрақты, альтернативті сұрақты, риторикалық сұрақты, түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдерАуызша
12Бұйрықты және лепті сөйлемдер, олардың құрылу ерекшеліктері. 1 Бұйрықты сөйлемдер, олардың құрылу ерекшеліктері. 2 Лепті сөйлемдер, олардың құрылу ерекшеліктері, бұйрықты сөйлемдер ден айырмашылығы, жасалу жолы 3 Реплика ретінде айтылатын (түйдек қалыпты) лепті сөйлемдерАуызша
13Қазақ тілінің синтаксисіндегі үндеу амалдары, орны, жұмсалуы Қаратпа, қыстырма. Бөгде сөз. Оның сөйлем құрылысына қатысу тәсілдері. Бөгде сөздің түрлері.Ауызша
14Қазақ тілінің синтаксисіндегі үстеме тәсілдер, олардың негізгі грамматикалық жүйеге қатысы 1 Қазақ тілінің синтаксисіндегі үстеме тәсілдер 2 Шегеру амалы (диафрагмалау), оның жұмсалуыСөздік
15Қазақ тілі синтаксисінің лингвомәдени аспектілері, сөйлемдердің құрылымы мен семантикасындағы ұлттық танымСөздік
Пәннің оқу нәтижелерімен байланысы
PÇ1PÇ2PÇ3PÇ4PÇ5PÇ6PÇ7PÇ8PÇ9PÇ10PÇ11
Оқулық / Материал / Ұсынылатын ресурстар
1Қошанова Н. Қазіргі қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисі. Оқу құралы, Түркістан, 2018.
2Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2016
3Қошанова Н. Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің синтаксистік қызметі. Оқу құралы. Түркістан, 2017
4Жылқыбаева М.С. Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі. Оқу құралы, Алматы: «Эверо», 2022